“विठ्ठल” म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर येतो काळा सावळा, साधा भोळा, हात कमरेवर ठेवून उभा असलेला पंढरीचा विठोबा.पण विठ्ठल म्हणजे केवळ देव नाही तो महाराष्ट्राच्या भाषेचा, साहित्याचा आत्मा आहे.तो महाराष्ट्राच्या माणसाच्या रक्तात, ओठात, श्वासात आहे.आणि मराठी साहित्य? ते म्हणजे या विठ्ठलाशी साधलेला संवादच आहे.
संत साहित्य विठ्ठलाची भाषा, माणसाची भाषा:-
मराठी साहित्यातलं सगळ्यात मोठं देणं म्हणजे संतांचे अभंग, ओव्या, भारुडं.ज्ञानेश्वरांनी संस्कृतातली अवघड भाषा सोडून ओवीत श्रीभगवद्गीता लिहिली कारण त्यांना “लोकांशी बोलायचं” होतं.
“अवघा लोक माझा भाई” हा त्यांचा विचार.
त्यांच्या ओवीत विठ्ठल आहे, पण तो केवळ पूजेसाठी नाही तो जीवनासाठी आहे
तुकाराम महाराज त्यांचे अभंग म्हणजे विठ्ठलाशी केलेला प्रश्नोत्तरांचा संवाद आहे :-
“माझा विठोबा माझा सखा.”तो तुकारामाच्या रागालाही समजून घेतो.“काय रे देवा का बुडवतोस?”
त्यांची भाषा साधी, थेट कारण ती जनतेची होती.
नामदेवांचे अभंग जातीभेदावर प्रहार:-
नामदेव महाराजांनी सांगितलं “विठ्ठल माझा, तुझा, सगळ्यांचा.”त्यांच्या अभंगातून एक विद्रोही सुर आहे पंढरपूरात सर्वांना हक्क आहे, कोणालाही हद्दपार नाही.
एकनाथ संवादाची कास :-
एकनाथ महाराज म्हणतात “एळके जनासी सांगावे!”
त्यांनी लोकभाषेत ज्ञान दिलं.त्यांच्या भारुडात विठ्ठल आहे पण तो नाचगाण्यात, हास्यात, उपरोधात माणसाला जागं करण्यासाठी.
संत सावता, संत चोखामेळा दलितांचा आवाज :-
संत सावता माळी म्हणतात “मी माळी तरी विठ्ठलाचा.”
संत चोखामेळा त्यांचा विठ्ठल काळा सावळा पण चोख्याला जवळ घेणारा.“चोखं म्हणे माझा विठ्ठल, माझा पिता!”
त्यांनी विठ्ठलाच्या नावावर जातिव्यवस्थेला हादरवलं.
संतांचे साहित्य लोकशाहीची बीजं :-
संत साहित्यात विठ्ठलाची भक्ती आहे, पण ती गुलामगिरी नाही.त्यात प्रश्न आहेत, विद्रोह आहे, माणुसकी आहे.
“देवा, तुचि सांग का हे अन्याय?”
मराठी साहित्यातली ही खरी परंपरा गुळगुळीत शब्द नाहीत थेट शब्द आहेत.
विठ्ठल प्रेमाचा, विद्रोहाचा, समतेचा देव :-
विठ्ठल मंदिर उघडं माग, महार, ब्राह्मण, माळी सगळ्यांसाठी.तेच मराठी साहित्यात.म्हणून संतांची भाषा लोकभाषा.त्यांनी संस्कृताचं वर्चस्व मोडलं.
विठ्ठल म्हणजे “कोणालाही नकार नाही.”
मराठी साहित्य विठ्ठलाची छाया :-
संत साहित्य विठ्ठलाच्या पायाशी जन्मलं पण पुढे आधुनिक मराठी साहित्यही त्याच मातीचं.फुले, शाहिरी अन्यायावर प्रहार करणारी.आंबेडकर भाषेचा, लेखणीचा क्रांतीकारक वापर.दलित साहित्य विठ्ठलाच्याच समतेच्या परंपरेतलं, पण नव्या शब्दातलं.ग्रामीण साहित्य विठ्ठलासारखं मातीचं, साधं, खरं.
मराठी साहित्य विठ्ठलासारखंच सर्वसमावेशक व्हावं :-
आज मराठी साहित्यही विठ्ठलासारखं सर्वांना सामावून घेणारं हवं.केवळ “सांस्कृतिक भोंगळपणा” किंवा “गटबाजी” नाही तर खेड्यातल्या, शहरातल्या, दलित, स्त्री, अल्पसंख्याक, आदिवासी सगळ्यांचा आवाज.
विठ्ठल फक्त एका वर्गाचा नाही तसंच साहित्य फक्त निवडक लोकांसाठी नसावं.
विठ्ठल प्रश्न विचारणारा :-
तुकाराम विठ्ठलाला विचारतात “काय रे देवा, हे असं का?”
हेच साहित्याचं काम आहे प्रश्न विचारणं.जर साहित्य गप्प बसलं, सत्ता सुखात रमलं ते विठ्ठलाच्या अभंगाशी बेइमानी आहे.
विठ्ठल माणुसकीचं प्रतीक:-
“विठ्ठलभक्ती म्हणजे माणुसकी.”
मराठी साहित्यही हेच सांगत आलं माणूस आधी.
जातीपातीच्या, धर्माच्या, वर्गाच्या भिंती तोडणं.
आजची जबाबदारी :-
विठ्ठलाच्या पायरीवर सर्वांची जागा तशी साहित्यात सर्वांची जागा.संत साहित्याची परंपरा प्रामाणिकता, थेटपणा, प्रश्न. विठ्ठलाच्या प्रेमाची भाषा द्वेष नाही, गट नाही, अहंकार नाही.नव्या लेखकांना, नव्या आवाजांना जागा. दर्जा राखणं पण दरवाजा उघडा ठेवणं.विठ्ठल आणि मराठी साहित्य दोन्ही आपल्याला माणूस बनवतात. दोन्ही आपल्याला जोडतात गरीब-श्रीमंत, शहरी-ग्रामीण,
दलित-गैरदलित.दोन्ही आपल्याला जगायला शिकवतात प्रेमानं, विद्रोहानं, माणुसकीनं.
म्हणूनच विठ्ठल आणि मराठी साहित्य वाट एकच! 🌿
“हे केवळ भक्तीची वाट नाही ही माणुसकीची वाट आहे.”
“प्रेम, विद्रोह, समता हीच खरी भक्ती.” “मराठी भाषेला, मराठी साहित्याला विठ्ठलाचं मोठेपण हवं सर्वांना सामावून घेणारं.”
✍️ – गणेश पाटील,मुकटी,धुळे
युवा राज्याध्यक्ष – खान्देश साहित्य संघ, महाराष्ट्र राज्य
+91 7219310850
